023 Heemstede Cultuur - Op een rustieke plek, fraai gelegen tussen de bomen op de Algemene Begraafplaats van Heemstede, staat nog steeds de in 1883 gebouwde grafkapel van de Van Vollenhovens, bekende bierbrouwers uit de 18e en 19e eeuw.
Het bedrijf draaide goed en uit respect voor het leven, en de dood als onderdeel van het leven, besloot nazaat Maurits van Vollenhoven een grafkapel te laten bouwen in Heemstede.
In de loop der jaren raakte de grafkelder in verval. Na een forse financiële injectie van Heemstede, aangevuld met een subsidie van de Provincie, wordt de grafkelder in ere hersteld en krijgt het een nieuwe bestemming als opbaarruimte.
Wie waren die Van Vollenhovens
Meer uit mogelijkheden om tot het Amsterdamse patriarchaat toe te treden dan uit interesse voor het maken van bier, besloot Jan Messchert van Vollenhoven in 1791 de Amsterdamse brouwerij ‘De Gekroonde Valk’ te kopen en bier te gaan brouwen, en aldus werd de basis voor de Van Vollenhoven Brouwerij gelegd. Verstand van bierbrouwen had Jan niet echt en veel geld had hij ook niet; dat kwam van zijn bemiddelde vrouw en Amsterdamse koopmansdochter Elisabeth van der Poorten.
Bier was een prima drank toen de drinkwatervoorziening nog te wensen overliet. Je kon er leuk geld mee verdienen en dat had Jan al snel in de smiezen. Hij raakte in de ban van het ‘Beijersche bier’, heerlijk helder bier met een schuimkraag en besloot een soortgelijk bier te maken waarvoor hij ‘fris duinwater’ uit Kennemerland als basis gebruikte. Het bedrijf groeide hard en Van Vollenhoven kocht daarom een aantal Zuid-Kennemerlandse buitenplaatsen als ‘De Beek’ (nu Lindenheuvel), ‘Hofstede Hartenlust’ (tussen Overveen en Bloemendaal) en ‘Boekenrode’ (Aerdenhout). Het aanzien van de familie (eigenlijk de nieuwe industriële elite) steeg, men verkeerde in de hogere kringen en trouwde dan ook over en weer met de traditionele elite, families als Van Lennep, Backer, Van de Poll etc”, aldus vertelt ons Marc de Bruijn, historicus en verbonden aan de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek (HVHB).
Grafkelder uit 1883
Naast trouwen en wonen is ook de dood een onderdeel van het leven. Als geen ander meende Maurits van Vollenhoven dat ook de dood dan ook als zodanig gerespecteerd moest worden. Daarom kocht hij voor
Fl 926,10 een stuk grond op de Heemsteedse begraafplaats plus de ‘begraafrechten van 17 grafruimten, elk voor drie lijken van volwassenen’. Hierop bouwde hij in 1883 een grafkapel met eronder een grafkelder, een uniek stukje bouwwerk dat hij aan de rustieke omgeving van de Heemsteedse begraafplaats toevertrouwde.
In het Algemeen Dagblad van dat jaar verscheen een opmerkelijk bericht dat door vele kranten en zelfs tot aan de Java Bode werd overgenomen:
‘Op de burgelijke begraafplaats te Heemstede worden een grafkelder en een kapel gebouwd, die p.m. Fl 10.000 zullen kosten. Alles wordt zoo keurig gemeubeleerd en smaakvol ingericht, dat velen hebben te kennen gegeven, dat zij het onder genot eener behoorlijke toelage wel willen bewonen. De stichter, die in de stellige meening verkeert, schijndood te zullen worden, laat een toestel maken, dat aan zijn lijk zal worden verbonden, waardoor hij bij de minste beweging eene klok doet luiden, ’t zij in de kosterswoning of op de kapel. Zoodra zijn lijk zal zijn bijgezet, zullen wachters eenige dagen en nachten stipt moeten luisteren, of er alarm gemaakt wordt’.
Luxe bouwmaterialen
De grafkapel is niet zo maar even een snel in elkaar geknutseld kapelletje. Integendeel, het is een fraai, naar het voorbeeld van een Romeinse tempel in neoclassicistische stijl gebouwde kapel, met grijze, rode en gele bakstenen, die de buitenkant van dit aparte bouwwerk sieren. Een trap met vier treden loopt naar een dubbele paneeldeur met daarboven een leeuwenkop. Boven de deur is een zandstenen plaat bevestigd waarop de tekst ‘Ik ben de opstanding en het leven. Joh.XI.25’. In het fronton* is plaats voor een Grieks Romeins cartouche ofwel schild met daarop de naam ‘VAN VOLLENHOVEN’. (*Frontons zijn typisch classicistische ofwel Grieks Romeinse ornamenten die met name in de 17e eeuw en in de periode van Lodewijk XVI werden gebruikt).
Marc: ”Bij het betreden van deze zo karakteristieke grafkelder beland je eerst in een soort voorhal, direct belendend aan de daadwerkelijke kapel. Aan de wanden zijn marmeren platen bevestigd waarop de namen staan van personen die in deze grafkelder zijn bijgezet. Ook de vloer bestaat uit fraaie marmeren platen. Kijk, één plaat heeft zelfs vier koperen ringen waarmee de plaat kan worden opgetild, zodat er een grafkist door de opening in de kelder kan worden geplaatst.” In de kelder staan drie grafkisten, die van Willem Cornelis van Vollenhoven (1808-1874), zijn zoon Maurits (1860-1885) en zijn vrouw Maria van de Poll (1858-1928).
Latere generatie Van Vollenhoven
Willem Cornelis van Vollenhoven (1808-1874) was vanaf 1849 lid van de Eerste Kamer en was best oud toen hij in 1859 trouwde met weduwe Elisabeth Jacoba De Wildt (1824-1906). Beiden waren zeer gelovig; Willem publiceerde minstens één godsdienstig geschrift en Elisabeth had op Midden-Java een zondagsschool. Willem overleed in 1874 in Amsterdam en is waarschijnlijk bijgezet in de kapel na de voltooiing ervan in 1883. Elisabeth overleed in maart 1906 in Menton en is aldaar begraven. Zij hadden twee kinderen, Maurits (1860-1885) en Anna (1862-1924). Maurits trouwde in 1879 met de hervormde en twee jaar oudere jonkvrouwe Maria Louisa Jacoba Cecilia van de Poll, dochter van jonkheer Jacob van de Poll, Haarlems gemeenteraadslid en dijkgraaf van de Haarlemmermeer. Maurits en Maria namen hun intrek in Villa Sophiadal, Prinsen Bolwerk 3 in Haarlem.
Keuze voor een grafkapel
“Omdat Maurits van Vollenhoven niet gezond was (hij leed aan TBC), zocht hij een fraaie en passende plek voor zijn toekomstige graf. Hij koos voor het laten bouwen van een grafkapel op de Heemsteedse begraafplaats, met aan zijn voeten de graven van de upperclass van Kennemerland: de families Teding van Berkhout, Van Lennep, Van Verschuer Brants, Muller en Labouchere. De grafkapel is zonder meer een van de meest bijzondere grafmonumenten van de hele begraafplaats”, aldus Marc.
In mei 1885 overleed Maurits in Driebergen, waar hij de buitenplaats Sparrendaal had gehuurd. Na zijn dood bleef Maria op Sparrendaal wonen en bekeerde zich tot het katholicisme. Dat moet in die tijd een fors schandaal zijn geweest en zal voor de nodige consternatie hebben gezorgd. De Van Vollenhovens en de Hovys waren immers orthodox protestant!
Marc: “Maria was rijk, reisde veel en deed veel goed werk, zoals bijvoorbeeld voor Belgische vluchtelingen in de Eerste Wereldoorlog. Maria overleed in 1928 en is bijgezet in de grafkapel in Heemstede. Op haar bidprentje staat dezelfde spreuk als op de inscriptie in de kelder: ‘Deze heeft gedaan waartoe zij bij machte was. Marcus 14’. In haar testament liet Maria Fl 1500 na voor de armen in Driebergen en Rijsenburg, voor de gemeenteraad aanleiding om het ‘Prins Hendrikpark’ aldaar te hernoemen tot het ‘Mevrouw van Vollenhovenpark’”.
Als mede-rechthebbende op de grafkelder, lag het in 1883 ongetwijfeld in de lijn der verwachting dat ook Anna, Maurits’ zus, en haar nazaten in de grafkelder zouden worden bijgezet. Maar vreemd genoeg is haar naam doorgehaald. Misschien omdat zij trouwde met haar volle neef, prozaschrijver en dichter Jozua Marius Willem van der Poorten Schwartz die 14 romans, talloze korte verhalen, gedichtenbundels en toneelstukken schreef onder het pseudoniem Maarten Maartens. Depressief geworden door de Eerste Wereldoorlog, overleed hij in 1915 in Doorn en werd hij begraven in Langbroek. Anna, die in 1924 overleed, werd aldaar bij haar man begraven.
Maurits Willem Raedinck van Vollenhoven
Maurits Willem Raedinck van Vollenhoven geboren in 1882, was een zoon van Maurits en Maria en verkeert op jonge leeftijd al in de hoogste kringen. “Hij ontmoette drie pausen, keizerin Sisi van Oostenrijk en keizerin Eugenie van Frankrijk, was diplomaat in Rome, Berlijn, Sint-Petersburg en Madrid en was in de Eerste Wereldoorlog gezant in België. Samen met Brand Whitlock organiseerde hij de ‘Commission for Relief’, gericht op het ondersteunen van de noodlijdende Belgische bevolking. Vele Belgische eremedailles en ereburgerschappen vielen hem hiervoor ten deel. Vanaf 1919 werd hij buitengewoon gezant, gevolmachtigd minister, ambassadeur in Spanje en trouwde met een nicht van de Spaanse koning. Maurits was ook ‘Heer van Cleverskerke’ bij Arnemuiden. Het wapenschild, behorend bij de titel, wordt nu nog steeds gebruikt door mr. Pieter van Vollenhoven.”
Achterstallig onderhoud en orde op zaken
In 1954 was Maurits kort in Nederland en bezocht de grafkelder in Heemstede. Hij was bepaald niet blij met de status van de grafkelder en schreef een boze brief naar burgemeester Van Rappard over de ‘meer dan schandalige vervuiling van de grafkapel. En dat terwijl hij het onderhoud in 1927 voor 75 jaar, tot 2002, had afgekocht en ook voor herstelwerkzaamheden had betaald’. De gemeente kroop in de archieven, maakte excuses en verlengde in overleg met Maurits tegen betaling van herstel- en onderhoudswerkzaamheden, de termijn met nog eens vijftig jaar tot 2053.
Grafkelder wordt provinciaal erfgoed
Rond 1989 moet opnieuw worden gerestaureerd en dus probeert de gemeente in contact te komen met Maurits. “Dat lukte helaas niet meer; Maurits overleed in 1976 op 93-jarige leeftijd en zijn echtgenote in 1985 op bijna honderdjarige leeftijd”, aldus Marc. “Het echtpaar had geen kinderen en dus is er geen rechthebbende meer op het graf. Juridisch gezien is daarom de gemeente Heemstede eigenaar en is, gezien de afkoopregeling, ook verantwoordelijk voor het onderhoud”, vervolgt Marc. Eén ding staat stellig buiten kijf: Het funerair erfgoed zoals de grafkapel van Van Vollenhoven moet zonder enige twijfel deel uitmaken van het behoud van cultureel erfgoed en dient ook als zodanig te worden bewaard en behandeld. In 1992 wordt de grafkapel dan ook officieel een provinciaal monument.
Restauratiewerkzaamheden
Om het monument voor het nageslacht te bewaren en te kunnen herbestemmen, is heel wat herstel noodzakelijk om de grafkapel in oude glorie terug te brengen. De grafkelder verkeert al jaren in slechte staat; het gebouw lekt, de dakconstructie is niet dampdoorlatend waardoor stuukwerk loslaat en constructief dragende vloerdelen zijn aangetast door roest. Een actieve opstelling van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek zorgde ervoor, dat de restauratie door de gemeente wordt opgepakt. In 2017 komt er een compleet restauratieplan waarmee een bedrag van € 270.000 is gemoeid. Heemstede, die de essentie inziet van het behoud van dit funerair en cultureel erfgoed, stelt € 180.000 ter beschikking; de provincie subsidieert de resterende € 90.000.
Herbestemming grafkelder Van Vollenhoven
De afgelopen jaren is er gezocht naar een particulier om de grafkelder als privé-familiegraf over te nemen. Men vond geen gegadigden en dus onderzocht de gemeente andere mogelijkheden. Zodoende kwam men in contact met een kleinschalige uitvaartonderneming die, als alle herstelwerkzaamheden zijn uitgevoerd, de kapel heeft herbestemd tot opbaarruimte waar nabestaanden in alle rust en stilte nog even bij hun overleden dierbaren kunnen zijn. Wanneer de exploitatie door deze specialistische partij is opgepakt, is ook de juiste zorg voor de overledene gewaarborgd. De grafkelder wordt openbaar, voor iedereen toegankelijk en kan natuurlijk ook door andere uitvaartondernemers worden gebruikt. Dit hergebruik, deze nieuwe bestemming, vormt een belangrijk onderdeel van de plannen om oude delen van de begraafplaats ‘nieuw leven in te blazen’.
Jos de Jong
Dit artikel is mede tot stand gekomen middels uitwisseling met de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek (www.hv-hb.nl) en is mede gebaseerd op een artikel uit ‘HeerlijkHeden’, tijdschrift over de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek. Speciale dank hierbij gaat uit naar Marc de Bruijn.
