Het Basisinkomen, u hebt er vast wel eens van gehoord. Sommige mensen roepen dan meteen: dat is gratis geld voor iedereen. Anderen zien er een wat meer eerlijke verdeling van de financiële taart in. Wat is een basisinkomen? Een basisinkomen vervult een basisbehoefte (materieel). Een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedere Nederlander betekent ‘genoeg inkomen hebben om van te leven’.
De discussie over een mogelijke invoering van een basisinkomen is vaak oppervlakkig, weinig bevredigend en bovendien verwarrend. Voor- en tegenstanders betrekken stellingen die ze onvoldoende onderbouwen; zelden gaat men serieus in op elkaars standpunten.
Loskoppeling van inkomen en arbeid
Laten we een aantal zaken op een rijtje zetten, zodat misschien een enigszins reële afweging valt te maken. Het is belangrijk te beseffen dat een basisinkomen een formele loskoppeling van inkomen (rechtsleven) en arbeid (economisch leven) betekent. Arbeid is in deze niet langer noodzakelijk om inkomen te verwerven. Het basisinkomen maakt de mens werkelijk vrij. Dat is een immaterieel argument. Deze loskoppeling zal enorme effecten hebben op de markt van betaalde arbeid. De grens tussen betaalde banen en onbetaald werk zal in een nieuw licht komen te staan, denk bijvoorbeeld aan mantelzorg. Een ander wezenlijk punt is, dat het verschil tussen werknemers en zelfstandigen verkleind kan worden. Ook kunnen we riant betaalde, maar feitelijk overbodige banen eens goed tegen het licht houden. Hoe nuttig zijn sommige soorten arbeid nu feitelijk? Is de bijbehorende beloning reëel?
Onderzoek
De effecten kunnen gunstig zijn voor de samenleving, maar ze zijn momenteel nog niet goed voorspelbaar. Dat maakt integrale invoering op korte termijn lastig. Er zal beslist veel onderzoek nodig zijn naar de merites, de haalbaarheid en de nadelige effecten van een basisinkomen. Dat onderzoek kan het debat over een basisinkomen op een hoger niveau brengen, mits het goed en wetenschappelijk verantwoord wordt uitgevoerd. Zo kunnen politieke partijen en maatschappelijke organisaties met de resultaten van het onderzoek hun denken over het basisinkomen aanscherpen. Eén ding moge duidelijk zijn, het basisinkomen betekent zeker niet uitkeringen verstrekken op een andere manier; het raakt de samenleving op veel essentiële punten. Pas als we daar een goed inzicht in krijgen, wordt het mogelijk om na te gaan hoe het basisinkomen past in de onderliggende kernwaarden van de diverse partijprogramma’s.
Voor- en nadelen
Aan elke verandering in ons sociale stelsel kleven voor- en nadelen. Eminent voordeel van het basisinkomen is het uitbannen van echte armoede. Zo kan stress worden voorkomen bij mensen die nu moeite hebben de eindjes aan elkaar te knopen. Iedereen krijgt meer ruimte om zijn ‘eigen ding’ te doen. Dat stimuleert creativiteit. Een tweede voordeel is dat er (iets) minder ongelijkheid zal zijn. Een ander voordeel is, dat het basisinkomen een interessante oplossing kan zijn voor de werkloosheid die dreigt te ontstaan als ons werk wordt overgenomen door robots. Elon Musk, bekend van Tesla, beschouwt het basisinkomen zelfs als dé oplossing voor dit naderende probleem.
Maar om met Johan Cruijff te spreken: elk voordeel heeft z’n nadeel. Dat begint met de grote vrees van de onbetaalbaarheid van het basisinkomen. Een veel gehoord argument ten nadele is de angst dat een basisinkomen mensen lui zal maken. Andere mensen zijn bang voor een sterk aanzuigende werking die het basisinkomen zou kunnen hebben op economische vluchtelingen.
Welke mogelijkheden zijn er?
Gezien de complexiteit van het basisinkomen voor de gehele samenleving en ons sociale stelsel zal het waarschijnlijk onmogelijk zijn om het basisinkomen in één keer in te voeren. We noemen hier enkele varianten waarmee een eerste stap gezet kan worden op weg naar een basisinkomen voor iedereen. Met elke van de hieronder genoemde varianten ontstaat er meer financiële ruimte die het effect van het basisinkomen netto aantoonbaar maakt. Het betekent minder stress, meer keuzevrijheid en meer eigen initiatief.
- We zouden kunnen beginnen met een landelijk experiment waarbij bijvoorbeeld 10.000 personen vrijwillig voor een periode van 5 jaar voor een ander belastingregime kiezen. Dat regime bestaat uit een garantie-inkomen van circa € 1.000, - per maand en een vlaktaks van bijvoorbeeld 50 procent, waarbij veel uitkeringen, heffingskortingen, toeslagen en aftrekposten geheel of gedeeltelijk kunnen vervallen. We weten echter nu al dat het vervallen van toeslagen niet zal kunnen gelden voor invaliden en langdurig zieken.
- Een tweede mogelijkheid is om alle volwassenen vanaf 18 jaar te voorzien van een beperkt basisinkomen van € 500, - per maand. Ook dit bedrag zal gecompenseerd moeten worden in uitkeringen, heffingskortingen en toeslagen, zodat niemand er feitelijk op achteruit gaat. Dit bedrag is echter niet toereikend om te kunnen leven zonder inkomen uit arbeid.
- Een basisinkomen voor kinderen klinkt misschien vreemd, maar wanneer (de verzorgers van) alle kinderen tot 18 jaar een kind-basisinkomen van € 200, - à € 300, - zouden ontvangen, dan kan op deze manier de meest schrijnende kinderarmoede effectief worden aangepakt. Dit kan omdat dit bedrag hoger ligt dan de huidige kinderbijslag. Zonder ontbijt naar school zal dan tot het verleden behoren.
- Naast een basisinkomen voor kinderen is een andere optie: een basisinkomen voor ouderen van circa € 800, - per persoon per maand. Dit komt dan in de plaats van de AOW. Annemarie van Gaal heeft in haar column in De Telegraaf al eerder gepleit voor een basisinkomen voor 60-plus. En mooie regeling voor mensen met zware beroepen.
- Het omgekeerde van de vierde optie is een basisinkomen voor jongeren. Door bij jongeren vanaf 18 jaar te beginnen, kan de totale invoering van een basisinkomen over circa vijftig jaar rond zijn. Ook aan deze optie zitten haken en ogen. Je zult maar 19 jaar zijn.
Het zijn slechts ideeën. Zoals eerder gezegd zullen ze zeker niet in één keer tegelijkertijd kunnen worden uitgevoerd. Wat vooral duidelijk wordt is dat de mooie gedachte van een basisinkomen nog veel onderzoek zal vergen. Eén ding staat echter wel vast: het zal het begin zijn van een humanere samenleving.
Sijmen van Wijk
Sijmen van Wijk is communicatiestrateeg op het gebied van de kenniseconomie en publicist. Begin 2018 verschijnt zijn nieuwste boek dat hij samen met Ad de Rooij schreef: Staat van Verbinding (ISBN: 978-90-79812-26-4).
